آناتومی جامع مفصل شانه و کتف: عکس ساختار شانه + انواع آسیبها

چکیده مطلب

یکی از مفاصل پیچیده در بدن انسان، شانه بوده که به نوبه خود از چندین مفصل تشکیل شده است. اگر برایتان جذاب است تا در رابطه با این مفصل اطلاعات دقیق‌تر و بیشتری به دست آورید، پس در ادامه این مطلب با دکتر محمدعلی اخوت پور همراه باشید تا اطلاعات جامعی در رابطه با آناتومی کتف و شانه مطالعه کنید.

مفصل شانه چیست؟

شانه یکی از پیچیده‌ترین مفصل‌های بدن است که از سه استخوان بازو، ترقوه و کتف تشکیل شده است و چندین لایه دارد. استخوان‌ها و مفاصل از عمقی‌ترین لایه‌های آن محسوب می‌شوند. لایه دیگر که روی استخوان‌ها و مفاصل قرار دارد، شامل تاندون‌ها و کپسول مفصلی است که وظیفه آنها حفظ مفصل شانه می‌باشد. لایه بعدی از تاندون‌ها، بورس‌ها و عضلات تشکیل شده که در بین عضلات عروق و اعصاب نیز وجود دارند.
جالب است تا برخی از نکات منحصر به فرد شانه را بدانید:

• شانه اندام فوقانی را تنه متصل می‌کند. باید بدانید که شانه تنها یک مفصل نبوده و در واقع از چند مفصل تشکیل شده است. این مفاصل در کنار هم و با یک هماهنگی عالی موجب حرکت دست به اطراف می‌شوند.
• بیشترین دامنه حرکتی مفصل در بدن مربوط به شانه است که می‌تواند به هر جهتی بچرخد.
• برای اینکه شانه بتواند در یک جهت خاص حرکت داشته باشد، برخی از عضلات باید با هماهنگی هم و به طور خاص با هم کار کنند.

شکل مفصل شانه چگونه است؟

شانه از نوع مفصل توپی و سوکتی است. سوکت (گلنوئید) کاملاً کم عمق است که آن را به یکی از متحرک‌ترین مفاصل بدن تبدیل می‌کند. توپ حدود 3 تا 4 برابر بزرگ‌تر از سوکت است که امکان حرکات را فراهم می‌کند، اما این باعث می‌شود که به راحتی در مقایسه با سایر مفاصل دررفتگی داشته باشد. حفره توسط یک غضروف فیبری ضخیم، به نام لابروم عمیق‌تر می‌شود که باعث افزایش ثبات می‌گردد.

استخوان‌های شانه

استخوان‌های مفصل شانه توسط رباط‌ها، ماهیچه‌ها، اعصاب و عروق خونی حمایت می‌شوند و عبارت‌اند از:

1. استخوان بازو یا هومروس (Humerus)

   استخوان بازو اصلی‌ترین استخوان بزرگ مفصل شانه است. بالاترین قسمت آن که شکلی کروی و گرد دارد، سر استخوان بازو نامیده می‌شود که بخشی از آن از غضروف پوشیده شده است. این بخش در کنار حفره گلنوئید که در ادامه به آن نیز اشاره کرده‌ایم، قرار داشته و به کمک آن مفصل را تشکیل می‌دهد.
   دو برجستگی استخوانی به نام توبروزیته بزرگ (Greater tubercle) در سطح خارجی و دیگری به نام توبروزیته کوچک (Lesser tubercle) در سطح جلویی آن قرار دارند که بین آنها ناودان و یا شیار استخوانی وجود دارد که در واقع محلی برای عبور عضلات دوسر بازو می‌باشد و به نام ناودان بازویی شناخته می‌شود.

2. ترقوه یا کلاویکل (Clavicle)

   ترقوه (استخوان در قسمت یقه) یک استخوان S شکل است که به صورت افقی در جلوی قفسه سینه قرار دارد. این استخوان، تنها استخوان بلند بدن است که به صورت افقی قرار دارد. این امر اتصال به عضلات را فراهم می‌کند و همراه با کتف، مفصل A-C را در یک انتها و جناغ را تشکیل می‌دهد تا مفصل S-C (استرون - ترقوه) را تشکیل دهد. استخوان ترقوه در واقع تنها اتصال استخوان بازو به بدن بوده و از اعصاب و رگ‌های خونی نیز محافظت می‌کند.

3. کتف یا اسکاپولا (Scapula)

   این استخوان دارای ساختمان سه بعدی پیچیده بوده، اما بخش اعظم آن تقریباً همانند تخت استخوانی به صورت مثلث می‌باشد.
   جایگاه اسکاپولا در بخش پشت قفسه سینه بوده که سبب پوششی روی دنده‌های 2 تا 8 می‌شود. تمایل این صفحه استخوانی به طرف جلو حدود 30 درجه بوده و روی این استخوان حدود 17 عضله قرار می‌گیرد.
   در بخش خارجی آن یک حفره استخوانی کم عمق به نام گلونوئید (Glenoid fossa) وجود دارد که همراه با سر استخوان بازو منجر به تشکیل مفصل شانه می‌گردد. سطح درونی گلونوئید از غضروف پوشیده شده است.
   دو برجستگی استخوانی دیگر در بخش گلونوئید و بخش صفحه‌ای شکل استخوان کتف وجود دارد که یکی از آنها زائده آکرومیون (Acromion process) در بالای حفره گلونوئید و دیگری زائده کوراکوئید (Coracoid process) در جلوی حفره است.

مفاصل تشکیل دهنده مفصل شانه

همان‌طور که پیش‌تر هم بیان شد، شانه از 4 مفصل تشکیل شده است. در ادامه به شرح آناتومی مفصل شانه می‌پردازیم:

1. مفصل گلنوهومرال (Glenohumeral joint)

   جایگاه این مفصل جایی است که حفره گلونوئید در کنار سر استخوان بازو قرار گرفته است. نوع این مفصل همانند مفصل ران، گوی و کاسه بوده، اما تفاوتی وجود دارد. سر استخوان ران در مفصل ران، در استابولوم که یک کاسه عمیق است قرار گرفته، اما در شانه سر بزرگ استخوان بازو در برابر گلونوئید می‌باشد که شکل آن بیشتر مشابه با یک بشقاب است.
   گلونوئید تنها قادر به پوشاندن یک سوم سر استخوان بازو است. لابروم که غضروفی می‌باشد، دور تا دور حفره قرار داشته و سبب پوشش بهتر سر استخوان بازو می‌گردد.
   با این وجود استخوان سر بازو، پوشش چندانی ندارد که به همین دلیل گلنوهومرال پایداری مکانیکی که مفصل ران دارد را به صورت ذاتی نداشته و بیشتر پایداری آن به کمک عضلات و رباط‌های اطراف تأمین می‌شود.

2. مفصل آکرومیوکلاویکولر (AC Acromioclavicular joint)

   این مفصل سبب قرار گرفتن استخوان ترقوه کنار زائده آکرومیون می‌شود.

3. مفصل استرنوکلاویکولر (Sternoclavicular joint SC)

   استخوان ترقوه در کنار جناغ سینه در این مفصل کنار هم قرار می‌گیرند.

4. مفصل اسکاپولوتوراسیک (scapulothoracic joint)

   مفصل اسکاپولوتوراسیک در سطح پشتی قفسه سینه و بین صفحه استخوان کتف قرار دارد.

غضروف شانه

غضروف هیالن، سطح خارجی سر استخوان بازو و سطح داخلی گلونوئید را پوشانده است. غضروف که لایه‌ای لغزنده و صاف است، سبب راحت‌تر شدن حرکت مفصل می‌شود.

کپسول شانه

کپسول مفصل که شکلی شبیه به کیسه دارد، پرده‌ای بافتی مانند محکم بوده که اطراف مفصل شانه قرار گرفته است و دارای دو سر باز می‌باشد.
بالای این کیسه دایره‌ای وجود دارد که به دور گلونوئید چسبیده است و دایره پایین آن دور گردن استخوان بازو است؛ بنابراین فضایی بسته شکل گرفته که استخوان بازو و گلونوئید درون آن قرار گرفته‌اند.

رباط‌ها یا لیگامان‌های شانه

رباط‌ها یا لیگامان‌ نوارهای محکم و کلفتی می‌باشند که روی کپسول مفصل و اطراف آن قرار دارند که یک سر آنها در بالا به استخوان و دیگری در پایین چسبیده به استخوان دیگر است.
در واقع این لیگامان‌ها با چسبیدن به کپسول مفصل جزئی از آن شده‌اند و اطراف مفصل را در برمی‌گیرند که به همین دلیل سبب پایداری مفصل می‌شوند.
برای تقویت کپسول مفصلی روی همه مفاصل شانه، رباط‌هایی وجود دارند که در ادامه مهم‌ترین آنها را برایتان بیان می‌کنیم:

1. رباط‌های گلنوهومرال (Glenohumeral ligaments)

   لیگامان‌های گلنوهومرال، سه رباط بالایی، وسطی و پایینی بوده که تقویت کپسول مفصل گلنوهومرال از وظایف آنها می‌باشد.

2. رباط کوراکوآکرومیال (Coraco-Acromial)

   آکرومیون را به کوراکوئید متصل می‌کند.

3. رباط عرضی بازو (Transverse Humeral ligament)

   این لیگامان برای ثابت باقی ماندن تاندون عضله دو سر بازو در درون ناودان بازویی، بین دو توبروزیته کوچک و بزرگ قرار گرفته است.

4. رباط آکرومیوکلاویکولر (Acromioclavicular ligament)

   این لیگامان برای تقویت کپسول مفصل آکرومیوکلاویکولر در بین زائده آکرومیون و انتهای بیرونی استخوان ترقوه قرار گرفته است.

5. رباط کوراکوکلاویکولر (Coracoclavicular ligament)

   این لیگامان سبب اتصال سطح زیرین استخوان ترقوه به زائده کوراکویید استخوان کتف می‌شود.

لایه سینوویال در شانه

پرده و یا لایه نازک سینوویال (Synovial membrane) همانند یک فرش سبب پوشاندن سطح داخلی کپسول مفصلی شده و وظیفه آن ترشح مایع سینوویال می‌باشد.

مایع سینوویال در شانه

مایع سینوویال (Synovial fluid) نوعی مایع شفاف و غلیظ بوده که به سفیده تخم مرغ شباهت دارد. 2 وظیفه مهمی که این مایع برعهده دارد، عبارت‌اند از:

• لزج و لغزنده کردن سطح روی غضروف

  این کار برای راحت‌تر حرکت کردن مفصل بوده و در واقع مانند روغن کاری در ماشین است.

• تغذیه سلول‌ها

  این مایع اکسیژن و مواد غذایی زیادی دارد و تغذیه غضروف که رگ خونی ندارد را بر عهده دارد.

لابروم شانه

لابروم (Labrum) که شکلی حلقوی دارد، بافتی محکم با ویژگی‌های رباط و غضروف می‌باشد و چسبیده به حفره گلونوئید است. وظیفه آن این است که سبب عمیق‌تر کردن گلونوئید شده تا استخوان بازو بهتر محصور شده و پایداری مفصل نیز افزایش پیدا کند.

بورس‌های شانه

کیسه‌های نازک بورس (Bursa) دارای کمی مایع سینوویال می‌باشند و سطح داخلی آنها با استفاده از پرده سینوویال پوشیده شده است.
بورس‌ها که در اطراف مفاصل شانه قرار گرفته‌اند، در جایگاه‌ها و مناطق مختلفی می‌باشند و اندازه‌های کوچک و بزرگی دارند. در واقع جایگاه اصلی آنها در مکان‌هایی است که نیاز به لغزش دو ساختار وجود داشته باشد.
به ‌عنوان ‌مثال در محل تاندون عضله سوپرااسپیناتوس یک بورس در بین عضله و استخوان برای راحت‌تر حرکت کردن عضلات روی استخوان قرار گرفته است.

عضلات اطراف شانه

در ادامه به طور دقیق تر عضلات شانه را شرح می دهیم:

1. روتاتور کاف

   روتاتور کاف شبکه‌ای از چهار عضله و تاندون بوده که سبب تشکیل پوششی در اطراف سر استخوان بازو می‌گردد. این عضله از مهم‌ترین عضلات شانه بوده که به بلند کردن و چرخش بازو و تثبیت توپ شانه در داخل مفصل کمک می‌کند.
   به چهار عضله کاف «SITS» (عضلات فوق خاری، زیر خاری، زیر کتفی و ماهیچه‌های کوچک‌تر) می‌گویند. آنها از طریق یک واحد تاندون به کتف (تیغه شانه) در پشت متصل می‌شوند.
   یک بورس بین روتاتور کاف و آکرومیون وجود دارد که به ماهیچه‌ها اجازه می‌دهد در هنگام حرکت آزادانه سر بخورند.

2. دلتوئید

   دلتوئید لایه بیرونی بزرگ ماهیچه است که قوی‌ترین عضله مفصل شانه است.

3. عضله سینه‌ای بزرگ یا پکتورالیس ماژور (Pectoralis Major)

   عضله سینه‌ای بزرگ از یک طرف به جناغ و ترقوه و از طرف دیگر متصل به لبه خارجی ناودان بازویی می‌باشد. این عضله با انقباض خود سبب چرخش داخلی بازو و خم شدن آن به طرف جلو می‌شود.

4. عضله ذوزنقه یا تراپزیوس (Trapezius)

   این عضله بزرگ و پهن در پشت شانه قرار داشته که از طرفی به پشت جمجمه و چسبیده به تعداد زیادی از مهره‌های سینه‌های و گردنی می‌باشد و از طرف دیگر متصل به استخوان‌های کتف و ترقوه است. وظیفه عضله ذوزنقه این است که با بالابردن استخوان‌های کتف و ترقوه به بالا بردن کل مفصل شانه کمک کند.

5. عضله لاتیسموس دورسی (Latissimus dorsi muscle)

   عضله لاتیسموس دورسی که قرار گرفته در پشت تنه است، از یک طرف به مهره‌های کمری و سینه متصل بوده و طرف دیگر آن چسبیده به کف ناودان بازویی می‌باشد. چرخش داخلی بازو و عقب بردن آن بر عهده این عضله بوده و همچنین قادر به انقباض کل شانه است.

6. سوپرااسپیناتوس (Supraspinatus)

   این تیغه استخوانی موجب تقسیم شدن دو قسمت فوقانی و تحتانی می‌شود. از همین ناحیه عضله سوپرااسپیناتوس شروع شده و در بخش دیگر در قسمت خارجی سر استخوان بازو به پایان می‌رسد. اینم عضله در نهایت کمک می‌کند تا بازو از کنار به طرف بالا برود.

7. اینفرااسپیناتوس (Infraspinatus)

   این عضله از یک سمت به سطح استخوان کتف و از طرف دیگر به پشت توبروزیته بزرگ استخوان بازو چسبیده است و سبب چرخش عضله بازو می‌شود.

8. ترس مینور (Teres minor)

   ترس مینور از یک طرف به لبه خارجی و پایینی استخوان کتف و از طرف دیگر متصل به پشت توبروزیته بزرگ استخوان بازو است. وظیفه آن این است که منقبض شده و سبب چرخش بازو به طرف خارج می‌شود.

9. ساب اسکاپولاریس (Subscapularis)

   این عضله از یک طرف به توبروزیته کوچک استخوان بازو و از طرف دیگر به سطح جلویی استخوان کتف چسبیده است که با انقباض خود باعث چرخش داخلی بازو می‌گردد.

آناتومی روتاتور کاف

برای درک بهتر عضله روتاتور کاف می‌توانید جدول زیر را مشاهده نمایید:

اعصاب شانه

اعصاب مانند کابل‌های الکتریکی هستند که پیام‌ها را از مغز به ماهیچه‌ها و از پوست، ماهیچه‌ها و مفاصل به مغز (حسی) منتقل می‌کنند. اعصاب اصلی شانه از شبکه بازویی است که این شبکه توسط ترقوه در جلو محافظت می‌شود.
سه عصب بازو عبارت‌اند از:

1. اعصاب مدیان (Me dian nerve)

   منشأ این اعصاب ریشه ابتدایی سینه‌ای شبکه بازویی و ریشه‌های عصبی 6، 7 و 8 گردنی می‌باشند. اعصاب مدیان از اتصال طناب‌های خارجی و داخلی شبکه بازویی در زیر بغل ایجاد شدند.

2. رادیال (Radial nerve)

   یکی از مهم‌ترین اعصاب بدن، عصب رادیال یا زند زبرین است که از تنه پشتی شبکه بازویی خارج شده و سبب فعالیت عضله سه سر بازویی می‌گردد. رادیال با عبور از زیر بغل در بخش‌های داخلی و بالایی بازو قرار داشته و هر چه به طرف پایین می‌آید، به طرف پشت استخوان بازو می‌رود.

3. اولنار

   منشأ این عصب طناب داخلی شبکه بازویی می‌باشد و از قسمت داخلی بازو به طرف پایین می‌آید. در ادامه از درون زائده اوله کرانون عبور کرده که در زیر پوست نیز قابل لمس می‌باشد.
   این عصب در ناحیه ساعد و در زیر عضله خم کننده اولنار مچ به طرف پایین می‌رود.

رگ‌های خونی شانه

رگ‌های خونی همراه با اعصاب حرکت می‌کنند تا اکسیژن بازو را تأمین کنند. شریان اصلی شریان بازویی است که در پشت ترقوه قرار دارد و با رفتن به زیر بغل نام خود را به شریان زیر بغل تغییر می‌دهد. سیاهرگ‌های اصلی شانه عبارت‌اند از ورید سفالیک، ورید بازیلیک و ورید زیر بغل.

تاندون‌های شانه

تاندون‌ها بافت فیبری قوی هستند که ماهیچه را به استخوان متصل می‌کنند. در اطراف شانه دو گروه مهم تاندون که تاندون دوسر بازو و تاندون روتاتور کاف هستند، وجود دارند.
عضله دوسر همان‌طور که از نامش پیداست دارای دو سر است، سر بلند و سر کوتاه. سر بلند عضله دوسر از داخل حفره شروع می‌شود و می‌تواند باعث درد در شانه گردد. سر کوتاه عضله دوسر به فرآیند کوراکوئید متصل می‌شود.

بیماری‌های مفصل شانه

مفصل شانه ممکن است تا به دلایل متعددی دچار مشکلات زیر گردد:

1. شانه یخ زده

   در این عارضه شانه با التهابی روبرو شده که درد و سفتی به همراه دارد و با پیشرفت این بیماری، حرکات شانه محدود می‌گردد.

2. استئوآرتریت

   این عارضه به نسبت شایع می‌تواند با افزایش سن رخ دهد که البته اندام شانه به اندازه زانو در معرض آرتروز یا استئوآرتریت قرار ندارد.

3. آرتریت روماتوئید

   نوعی از آرتریت می‌باشد که در آن سیستم ایمنی بدن به مفاصل حمله می‌کند و باعث التهاب و درد می‌شود و می‌تواند هر مفصلی از جمله شانه را درگیر کند.

4. نقرس

   نوعی آرتریت که در آن کریستال‌هایی در مفاصل ایجاد شده که باعث التهاب و درد می‌شود. البته شانه محل غیرمعمولی برای نقرس است.

5. پارگی روتاتور کاف

   پارگی یکی از ماهیچه‌ها یا تاندون‌های اطراف بالای استخوان بازو، به اصطلاح پارگی روتاتور کاف شناخته می‌شود که ممکن است یک آسیب ناگهانی یا ناشی از استفاده بیش از حد مداوم از اندام باشد.

6. دررفتگی شانه

   در این شرایط استخوان بازو یا یکی از استخوان‌های دیگر شانه از موقعیت خود خارج می‌شود که در این صورت بالا بردن بازو باعث درد خواهد شد.

7. تاندونیت شانه

   التهاب یکی از تاندون‌های روتاتور کاف شانه، تاندونیت شانه می‌باشد.

8. بورسیت شانه

   این عارضه به معنای التهاب بورس (کیسه کوچک مایعی که روی تاندون‌های روتاتور کاف قرار دارد)، است. درد همراه با فعالیت‌های بالای سر یا فشار روی بازو فوقانی و بیرونی از علائم آن هستند.

9. پارگی لابرال

   تصادف یا استفاده بیش از حد می‌تواند باعث پارگی لابروم، کاف غضروفی که روی سر استخوان بازو قرار دارد، شود. بیشتر پارگی‌های لابرال بدون نیاز به جراحی بهبود می‌یابند.

عکس روتاتور کاف

جایگاه روتاتور کاف در شانه را در عکس زیر مشاهده کنید:

عکس جامع آناتومی شانه

در عکس زیر می‌توانید آناتومی شانه و کتف را در یک نگاه ببینید:

سؤالات متداول

1. اسکاپولا چیست؟

   اسکاپولا همان استخوان بزرگ و تا حدودی مثلثی شکل کتف است که جایگاه آن در بین استخوان بالای بازو و استخوان ترقوه می‌باشد.

2. عضله شانه از چند ماهیچه تشکیل شده است؟

   17 ماهیچه وجود دارد که از مفصل شانه عبور می‌کنند. عضلات اطراف کتف به کنترل حرکات تیغه شانه کمک می‌کنند.

3. چرا کشش کپسول شانه مهم است؟

   اگر کپسول بیش از حد شل باشد، این وضعیت را ناپایداری چند جهته می‌نامند.
   زمانی که کپسول شانه خیلی سفت باشد، به این وضعیت شانه یخ زده می‌گویند. در کل هر دوی این موارد فرد را با مشکلات جدی روبرو خواهند کرد.